'Exhibit of the month' is a series initiated by the Jagiellonian University Museum with the beginning of the new academic year. Each month we will explain the Museum collection to you, choosing a single exhibit or a group of exhibits which usually are not shown to the open public.
„Obiekt miesiąca” to cykl zapoczątkowany w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego wraz z nowym rokiem akademickim. Co miesiąc będziemy przybliżać Państwu muzealną kolekcję, wybierając eksponat lub grupę eksponatów na co dzień nie pokazywanych szerokiej publiczności.
W miesiącach świąteczno-noworocznych motywem przewodnim będzie szopka jako niezwykle atrakcyjny element świąt Bożego Narodzenia, to także czarujący świat dzieciństwa, pełen tajemnic i magii kolorów. Po prostu radość - esencja tych świąt.
Historia szopki sięga XIII wieku. Wywodzi się z tradycji chrześcijańskiej, a jej ojczyzną są Włochy. Osobą, której zawdzięczamy powstanie szopki był św. Franciszek z Asyżu (ur. 1181 lub 1182, zm. 1226). Zainscenizował on żywy obraz, stajenkę betlejemską, w której postaci biblijne odtworzyli jego bracia, franciszkanie. Wraz z zakonem franciszkanów szopki przybyły do Krakowa. Nieprzypadkowo najstarsze polskie figury jasełkowe pochodzą z klasztoru Klarysek przy ul. Grodzkiej. Są to drewniane figurki pokryte barwną polichromią, pochodzące z XIV wieku. Z czasem szopki wyszły z przestrzeni sakralnej znajdując swoje miejsce również w domach rodzinnych.
Zwyczaj budowania szopek betlejemskich jest znany w całym rzymskokatolickim świecie, lecz tylko w Krakowie przyjął tak unikalną formę. Pojawienie się szopki krakowskiej w 2. połowie XIX wieku związane jest z działalnością murarzy z podkrakowskich wsi, którzy poszukiwali w sezonie zimowym innych źródeł dochodu. Byli to mieszkańcy Krowodrzy, Czarnej Wsi, Zwierzyńca, Ludwinowa czy Zakrzówka. Ustawiali się oni z szopkami na Rynku czekając na klientów, którzy ich wynajmowali, aby uatrakcyjnić swoim rodzinom czas Bożego Narodzenia. Wtedy to właśnie ukształtował się kanon szopki krakowskiej, czyli smukłej, symetrycznej budowli z dwiema bocznymi i jedną główną wieżą pośrodku. Elementy zabytkowej architektury, fantazyjnie przetworzone i połączone są jej najbardziej charakterystyczną cechą. Zamiast stajenki betlejemskiej pojawiają się więc najpiękniejsze zabytki Krakowa, wśród których ukazana jest scena Adoracji Dzieciątka. Wewnątrz, oprócz Świętej Rodziny, nierzadko umieszczane są figurki przedstawiające Lajkonika, Smoka Wawelskiego czy Pana Twardowskiego, postacie w strojach krakowskich oraz echa wydarzeń, które co roku mają miejsce w Krakowie. Szopki najczęściej wykonywane są z delikatnych, nietrwałych materiałów. Aby uchronić je przed zapomnieniem, jeszcze w okresie międzywojennym, postanowiono organizować konkursy na najpiękniejsze szopki. Pierwszy taki konkurs miał miejsce w 1937 roku na krakowskim rynku. Podczas II wojny światowej tradycja ta nie mogła być kontynuowana, ale już od 1945 roku konkurs odbywa się regularnie na początku grudnia, zawsze pod „Adasiem” na Rynku. Z biegiem lat szopki stały się nieodłączną częścią kultury miasta i jedną z jego najpiękniejszych tradycji.
Ogromnym wyróżnieniem dla krakowskiego szopkarstwa jest wpisanie rękodzieł na listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO w 2018 roku.
Szopka, którą prezentujemy, została wykonana przez 12-letniego Mateusza Dzika w 2000 roku i podarowana do zbiorów Muzeum UJ. W konstrukcji szopki wykorzystano architekturę dziedzińca Collegium Maius, w którą wbudowano trzy wieże wzorowane na wieżach krakowskich kościołów: pośrodku hejnalicę Bazyliki Mariackiej flankowaną przez wieże wzorowane na katedralnej i wieży Zygmuntowskiej na Wawelu. U podstawy hejnalicy, nad wnęką przeznaczoną dla stajenki betlejemskiej znajduje się okazały baldachim nawiązujący do kopuły wawelskiej Kaplicy Zygmuntowskiej. Prostopadle do wież, osadzono kulisy szopki powtarzające w zwierciadlanym odbiciu fragment dziedzińca Collegium Maius, z motywem schodów, krużganków, wejściem do Librarii i tarczą zegarową. Czoła kulis zamknięto motywem wykusza Stuby Communis. Wśród postaci umieszczonych wokół Adoracji Dzieciątka znajduje się Mikołaj Kopernik trzymający w ręku sferę armilarną (po lewej stronie). Na krużgankach, przy wykuszach oraz jako asysta przy stajence ukazane zostały postaci halabardników ze Stuby Communis.
Szopka ta jest niezwykłym eksponatem nie tylko za względu na młody wiek jej autora, ale jest również unikalnym przykładem szopki krakowskiej nawiązującej do historii pierwszej siedziby Uniwersytetu Jagiellońskiego.
