Read the previous parts of the Quarterly Exhibit series.

The word "cardinal" is derived from the Latin cardo (hinge), cardinalis (strongly attached to something), incarninandus (hanging on hinges). Initially, the title referred to a clergyman residing in a titular church assigned to him by the pope, but eventually it started to mean the closest papal advisors and, ultimately, dignitaries holding the second-highest rank in the Roman Catholic Church.

Określenie kardynał prezbiter i kardynał diakon zostało użyte po raz pierwszy przez papieża Stefana III (papież w l. 768–772). Już od k. IX wieku kardynałom przysługiwało pierwszeństwo (zasada precedencji) przed innymi duchownymi, arcybiskupami, patriarchami, legatami papieskimi. W 1059 roku papież Mikołaj II powierzył kardynałom biskupom wybór biskupa Rzymu, a papież Aleksander III w 1179 r. przyznał to uprawnienie wszystkim kardynałom. Kościół uniezależnił się w ten sposób od władzy świeckiej. W czasach kardynała Zbigniewa Oleśnickiego i Fryderyka Jagiellończyka było około trzydziestu kardynałów. W 1586 Sykstus V (papież w l. 1585–1590) ustalił liczbę kardynałów na siedemdziesięciu. Kolegium kardynalskie tworzyło sześciu kardynałów biskupów, pięćdziesięciu kardynałów kapłanów – prezbiterów kościołów rzymskich (należał do nich Bernard Maciejowski kardynał prezbiter s. Joannis ante Portam Latinam) oraz czternastu kardynałów diakonów. Kolegium kardynalskie podczas konsystorzy papieskich dokonywało m.in. wyboru nowego kardynała, a podczas konklawe wyboru nowego papieża. Strój oraz insygnia miały wyróżniać kardynałów i zarazem symbolizować ich wysoką pozycję w Kościele. Czerwony kapelusz kardynalski (capello prelatizio), o płaskiej główce i szerokim rondzie, który wręczano nowym kardynałom jako symbol godności kardynalskiej i gotowości przelania krwi za wiarę, w 1245 r. wprowadził Innocent IV (papież w l. 1243–1254). Bonifacy VIII (papież w l. 1294–1303) w 1294 roku wprowadził purpurową kapę kardynalską (cappa piviale). Paweł II (papież w l. 1464–1471) dekretem wprowadził używanie przez kardynałów purpurowego płaszcza, czerwonego biretu (berretta rossa), srebrnego berła, które miało być przed kardynałem niesione w czasie ważnych uroczystości przez wyznaczonego do tego dworzanina dworu kardynalskiego (we Włoszech był to mazzeri) oraz dosiadanie białego konia z czerwonym czaprakiem. Sacra purpura — tak niegdyś określano godność kardynalską. W 1630 r. Urban VIII (papież w l. 1623–1644) ogłosił, że wszyscy kardynałowie mają prawo do tytułu Eminencji. Innocenty X (papież w l. 1644–1655) przyznał kardynałom godność książąt krwi. Nowy kardynał otrzymywał też od papieża pierścień z szafirem symbolizującym najwyższe kapłaństwo i królestwo. Kardynał Zbigniew Oleśnicki, kardynał Fryderyk Jagiellończyk oraz kardynał Bernard Maciejowski nie odebrali insygniów kardynalskich osobiście. Zostały im przywiezione przez stosownych posłów.  

Bibliografia

Dizionario di erudizione storico – ecclesiastica da S. Pietro sino ai nostri giorni […] Compilazione di Gaetano Moroni Romano, t. X, Venezia 1841, s. 15–16. [http://www.cortedeirossi.it/libro/biblio/moroni.htm]; ibid., t. VIII, Venezia 1841, s. 85 i n.; ibid., t. 44, 1847, s. 27.

Bochnak A., Les insignes de l’Université Jagellone, Cracovie MCMLXII, s. 40–54.

Rożek M., Sacra purpura, „Dziennik Polski”, 24 stycznia 2004 [dostęp online https://dziennikpolski24.pl/sacra-purpura/ar/1766196].

Czyżewski K., Walczak M., SPECTET POSTERITAS VIVAM PROBI ORIS EFFIGIEM BERNARDI MACIEIOWSKI. O jednym z portretów we franciszkańskiej galerii biskupów krakowskich, „Rocznik Krakowski, t. LXXIV, 2008, s. 51-72.  

Cavero de Carondelet C., Possesing Rome ‘in absentia”: The Titular Churches of the Spanish Monarchy in the Early Seventeenth Century, „ Royal Studies Journal”, III, 2016, s. 55 – 58.

Kennedy I., Passignano, Not Leoni: A New Attribution for A Cardinal’s Procession, „Metropolitan Museum Journal”, v. 54, 2019, s. 136–143.

Walczak M., Najstarsze berła Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przyczynek do badań nad insygniami władzy w późnym średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, w: Walczak M., Do źródła, Studia z historii sztuki dawnej Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego i Muzeum Narodowego w Krakowie, t. IX, Kraków 2020, s. 245 - 259.

Ilustracja

Obraz: Procesja kardynała Francesco Sforza w czasie ceremonii przejmowania kościoła tytularnego po otrzymaniu godności kardynała. Przed kardynałem mazzeri z berłem kardynalskim.
Artysta: Domenico Cresti, il Passignano (1559–1638), ok. 1624–26, olej, blacha miedziana, wym. 39,4 cm x 37,5 cm, MET 2012.543 (domena publiczna, www.metmuseum.org).