„Obiekt kwartału” to cykl postów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego opowiadających o kolekcji muzealnej. W każdym z nich chcemy przedstawić Państwu te eksponaty, które na co dzień nie są pokazywane szerokiej publiczności. W tym miesiącu prezentujemy berło kardynała Bernarda Maciejowskiego (zm. 1608 r.). Historię obiektu przybliża Beata Frontczak z Działu Zbiorów Muzealnych.
Część druga
Kardynał z łac. cardo zawias, cardinalis mocno z czymś związany, incarninadus — umocowany w zawiasach. Tytuł początkowo oznaczał duchownego rezydującego w kościele tytularnym przyznanym mu przez papieża, z czasem zaczął oznaczać najbliższych doradców papieża i w końcu dostojników posiadających po papieżu najwyższą godność w Kościele katolickim.
Określenie kardynał prezbiter i kardynał diakon zostało użyte po raz pierwszy przez papieża Stefana III (papież w l. 768–772). Już od k. IX wieku kardynałom przysługiwało pierwszeństwo (zasada precedencji) przed innymi duchownymi, arcybiskupami, patriarchami, legatami papieskimi. W 1059 roku papież Mikołaj II powierzył kardynałom biskupom wybór biskupa Rzymu, a papież Aleksander III w 1179 r. przyznał to uprawnienie wszystkim kardynałom. Kościół uniezależnił się w ten sposób od władzy świeckiej. W czasach kardynała Zbigniewa Oleśnickiego i Fryderyka Jagiellończyka było około trzydziestu kardynałów. W 1586 Sykstus V (papież w l. 1585–1590) ustalił liczbę kardynałów na siedemdziesięciu. Kolegium kardynalskie tworzyło sześciu kardynałów biskupów, pięćdziesięciu kardynałów kapłanów – prezbiterów kościołów rzymskich (należał do nich Bernard Maciejowski kardynał prezbiter s. Joannis ante Portam Latinam) oraz czternastu kardynałów diakonów. Kolegium kardynalskie podczas konsystorzy papieskich dokonywało m.in. wyboru nowego kardynała, a podczas konklawe wyboru nowego papieża. Strój oraz insygnia miały wyróżniać kardynałów i zarazem symbolizować ich wysoką pozycję w Kościele. Czerwony kapelusz kardynalski (capello prelatizio), o płaskiej główce i szerokim rondzie, który wręczano nowym kardynałom jako symbol godności kardynalskiej i gotowości przelania krwi za wiarę, w 1245 r. wprowadził Innocent IV (papież w l. 1243–1254). Bonifacy VIII (papież w l. 1294–1303) w 1294 roku wprowadził purpurową kapę kardynalską (cappa piviale). Paweł II (papież w l. 1464–1471) dekretem wprowadził używanie przez kardynałów purpurowego płaszcza, czerwonego biretu (berretta rossa), srebrnego berła, które miało być przed kardynałem niesione w czasie ważnych uroczystości przez wyznaczonego do tego dworzanina dworu kardynalskiego (we Włoszech był to mazzeri) oraz dosiadanie białego konia z czerwonym czaprakiem. Sacra purpura — tak niegdyś określano godność kardynalską. W 1630 r. Urban VIII (papież w l. 1623–1644) ogłosił, że wszyscy kardynałowie mają prawo do tytułu Eminencji. Innocenty X (papież w l. 1644–1655) przyznał kardynałom godność książąt krwi. Nowy kardynał otrzymywał też od papieża pierścień z szafirem symbolizującym najwyższe kapłaństwo i królestwo. Kardynał Zbigniew Oleśnicki, kardynał Fryderyk Jagiellończyk oraz kardynał Bernard Maciejowski nie odebrali insygniów kardynalskich osobiście. Zostały im przywiezione przez stosownych posłów.
Bibliografia
Dizionario di erudizione storico – ecclesiastica da S. Pietro sino ai nostri giorni […] Compilazione di Gaetano Moroni Romano, t. X, Venezia 1841, s. 15–16. [http://www.cortedeirossi.it/libro/biblio/moroni.htm]; ibid., t. VIII, Venezia 1841, s. 85 i n.; ibid., t. 44, 1847, s. 27.
Bochnak A., Les insignes de l’Université Jagellone, Cracovie MCMLXII, s. 40–54.
Rożek M., Sacra purpura, „Dziennik Polski”, 24 stycznia 2004 [dostęp online https://dziennikpolski24.pl/sacra-purpura/ar/1766196].
Czyżewski K., Walczak M., SPECTET POSTERITAS VIVAM PROBI ORIS EFFIGIEM BERNARDI MACIEIOWSKI. O jednym z portretów we franciszkańskiej galerii biskupów krakowskich, „Rocznik Krakowski, t. LXXIV, 2008, s. 51-72.
Cavero de Carondelet C., Possesing Rome ‘in absentia”: The Titular Churches of the Spanish Monarchy in the Early Seventeenth Century, „ Royal Studies Journal”, III, 2016, s. 55 – 58.
Kennedy I., Passignano, Not Leoni: A New Attribution for A Cardinal’s Procession, „Metropolitan Museum Journal”, v. 54, 2019, s. 136–143.
Walczak M., Najstarsze berła Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przyczynek do badań nad insygniami władzy w późnym średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, w: Walczak M., Do źródła, Studia z historii sztuki dawnej Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego i Muzeum Narodowego w Krakowie, t. IX, Kraków 2020, s. 245 - 259.
Ilustracja
Obraz: Procesja kardynała Francesco Sforza w czasie ceremonii przejmowania kościoła tytularnego po otrzymaniu godności kardynała. Przed kardynałem mazzeri z berłem kardynalskim.
Artysta: Domenico Cresti, il Passignano (1559–1638), ok. 1624–26, olej, blacha miedziana, wym. 39,4 cm x 37,5 cm, MET 2012.543 (domena publiczna, www.metmuseum.org).
Berła rektorskie
W Collegium Maius, gotyckim, najstarszym budynku Uniwersytetu Jagiellońskiego, miały swoją siedzibę dwa wydziały, Wydział Teologiczny oraz Wydział Sztuk Wyzwolonych. Sale Collegium Maius pełniły różne funkcje. Dwie małe sale na pierwszym piętrze przeznaczono na skarbiec, w którym przechowywano najcenniejsze dokumenty, książki, kosztowności.
Profesor Karol Estreicher junior, tworząc ekspozycję Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w gmachu Collegium Maius, odnowionym po drugiej wojnie światowej, w dwóch salkach dawnego skarbca umieścił ekspozycję nowego Skarbca. W sejfie z przedwojennego Banku Alfreda Holzera ulokował insygnia uniwersyteckie, symbole władzy rektorskiej, sygnet rektorski oraz cztery berła. Tylko jedno z czterech eksponowanych bereł od początku było berłem rektorskim. Jest to berło ufundowane przez króla Władysława Jagiełłę, wykonane w warsztacie złotniczym krakowskim ok. 1403–1405 roku. Statuty uniwersytetu odnowionego w 1400 roku przez króla Władysława Jagiełłę określały władzę administracyjną i sądową rektora nad wszystkimi wydziałami. Wysoką rangę urzędu rektora podkreślał strój oraz insygnia władzy, asysta dwóch bedeli, będących policją sądu rektorskiego. Wyrazem ówczesnej dbałości o splendor urzędu rektorskiego świadczyły słowa dziekana Franciszka z Brzegu, z pierwszej części wykładu Date et dobitur vobis, wygłoszonego do studentów w 1409 roku, mówiącej o obowiązku czci i posłuszeństwu wobec rektora „«który zastępuje nam Boga we wszystkim, co wyraźnie nie jest przeciwne Bogu»” (cyt. za Z. Kozłowska Z. Kozłowska–Budkowa, „Odnowienie jagiellońskie Uniwersytetu Krakowskiego (1390–1414)”, w: Z. Kozłowska–Budkowa, „Studia z dziejów kultury średniowiecznego Krakowa”, wybór St. Szczur, Kraków 2015, s. 256–258).
Pozostałe trzy berła pierwotnie pełniły funkcję bereł kardynalskich symbolizujących władzę najważniejszego po papieżu dostojnika kościelnego. Zostały przekazane uczelni na mocy testamentów ich właścicieli. Najstarsze z bereł kardynalskich to berło kardynała Zbigniewa Oleśnickiego (zm. 1455 r.), wykonane ok. 1449 roku w warsztacie złotniczym krakowskim, kolejne to berło kardynała Fryderyka Jagiellończyka (zm. 1503 r.) dzieło złotnika krakowskiego Marcina Marcińca z ok. 1495 roku oraz najmłodsze trzecie berło kardynała Bernarda Maciejowskiego (zm. 1608 r.), wykonane przez nieznanego złotnika krakowskiego z około 1603 roku z kła narwala z obu stron zakończonego srebrnymi, złoconymi okuciami.
W swoim czasie wymienieni kardynałowie byli biskupami krakowskimi i z tej racji kanclerzami uczelni. Zachowane w zbiorach uniwersyteckich trzy berła kardynalskie to prawdopodobnie najstarsze zachowane berła kardynalskie na świecie. Najbardziej tajemnicza jest historia berła z kła narwala, unikalnego z racji użycia tego wyjątkowego, bardzo kosztownego w tym czasie materiału. Zostanie ona przedstawiona w kolejnych tekstach w ramach cyklu „Obiekt Kwartału”.