„Obiekt miesiąca” to cykl zapoczątkowany w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego wraz z nowym rokiem akademickim. Co miesiąc będziemy przybliżać Państwu muzealną kolekcję, wybierając eksponat lub grupę eksponatów na co dzień nie pokazywanych szerokiej publiczności. W tym miesiącu jest to ormiańskie velum liturgiczne.
VELUM ORMIAŃSKIE ZE ZBIORÓW MUZEUM UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
W zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego znajduje się unikatowy zabytek związany z Apostolskim Kościołem Ormiańskim. Jest to velum liturgiczne (nr inw. 1192, 3846/IV), czyli tkanina używana podczas liturgii eucharystycznej (u Ormian zwanej Boską Liturgią) do przykrywania kielicha oraz pateny z prosforą.
Velum powstało najprawdopodobniej w XIX w., na terenie dawnej Wielkiej Armenii, wchodzącej w skład Imperium Osmańskiego. Tkanina wykonana jest z niezwykle delikatnego batystu bawełnianego, dekorowanego haftem różnobarwną przędzą jedwabną, nićmi z oplotem metalowym na jedwabnym rdzeniu oraz blaszką. Wzdłuż czterech brzegów biegnie inskrypcja w języku staroormiańskim tzw. grabarze. Z jej treści wynika, że velum był darem grupy mieszkańców Charsu (w prowincji Musz w Turcji) dla klasztoru pw. św. Jana Chrzciciela (orm. Surp Karapet). Miejsce to należy identyfikować z jednym z najstarszych i najznamienitszych klasztorów w Armenii, położonym w pobliżu miejscowości Musz (obecnie prowincja Muş we wschodniej Turcji). Według tradycji monaster został założony przez św. Grzegorza Oświeciciela, Apostoła Armenii. Po Jerozolimie i Eczmiadzynie, klasztor w Muszu był trzecim, najważniejszym celem pielgrzymek Ormian. Niestety kres istnieniu monasteru położyło ludobójstwo Ormian podczas I wojny światowej. W 1915 r. klasztor został zniszczony przez wojska tureckie. Wcześniej udało się ukryć najcenniejsze przedmioty stanowiące jego wyposażenie, a następnie wywieźć je do Eczmiadzyna i Moskwy. Po rewolucji październikowej cała własność Kościoła Ormiańskiego została znacjonalizowana i chociaż ostatecznie Bolszewicy zgodzili się zwrócić mienie Ormianom, to jednak najcenniejsze przedmioty przepadły, stając się przedmiotem nielegalnego handlu. Zapewne tą drogą velum z Muszu trafił do Niemiec. W r. 1936 było własnością dr Dorothei Willers z Wrocława, która sprzedała je Śląskiemu Muzeum Przemysłu Artystycznego i Starożytności (Schlesische Museum für Kunstgewerbe und Altertümer). Podczas II wojny światowej zbiory wrocławskie zostały ewakuowane z miasta i ukryte w małych miejscowościach na terenie Dolnego Śląska. W 1945 r. polscy historycy sztuki i konserwatorzy odnajdywali dolnośląskie składnice muzealne, w których obok zabytków z wrocławskich zbiorów niemieckich ukryto również dzieła zrabowane z polskich kolekcji. Znalezione w pałacu Schaffgotschów w Cieplicach (niem. Warmbrunn) velum przewieziono do Krakowa, a następnie przekazano do zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tkanina jest obecnie jedną z nielicznych zachowanych pamiątek z dawnego wyposażenia klasztoru w Muszu.
Haftowana dekoracja velum składa się z motywów figuralnych oraz ornamentalnych, tworzących zwarty program ikonograficzny zgodny z liturgicznym przeznaczeniem tkaniny oraz miejscem jego przeznaczenia. W środku znajduje się Baranek Boży w glorii słonecznej, otoczonej przez dwanaście głów anielskich. Jest to nawiązanie do apokaliptycznych obrazów Baranka – Chrystusa przebywającego w niebiańskim Jeruzalem. Na osiach boków znajdują się: tronujący Chrystus w typie Salvator Mundi (z kulą ziemską w ręku), św. Jan Chrzciciel z barankiem, św. Szczepan w stroju ormiańskiego diakona, trzymający kadzielnicę oraz łódkę na kadzidło oraz św. Rypsyma, męczennica związana z początkami chrześcijaństwa w Armenii. W treści inskrypcji fundacyjnej velum darczyńcy tkaniny zwracają się do niej z prośbą o wstawiennictwo za dusze ich rodziców. Św. Rypsyma została przedstawiona w nietypowej formule ikonograficznej: kobieta wyłania się z kielicha w otoczeniu Narzędzi Męki Pańskiej. Ten sposób obrazowania był zarezerwowany wyłącznie dla Chrystusa. Zapewne twórca programu ikonograficznego velum nie miał pod ręką żadnego wizerunku Rypsymy, który mógłby posłużyć za wzorzec. Z tej przyczyny sięgnął po elementy z ikonografii Chrystusa, które wydały mu się właściwe dla przedstawienia męczennicy, która poprzez swoją śmierć stała się godną naśladowczynią Zbawiciela. W narożach velum umieszczeni są Serafinowie, a puste miejsce wypełniają głowy aniołów, krzyże i gwiazdy. Dzięki temu tkanina wyobraża rzeczywistość niebiańską przenikającą się z rzeczywistością ziemską podczas sprawowania Boskiej Liturgii. W jej centrum znajduje się Baranek-Chrystus, któremu towarzyszą chóry aniołów i święci czczeni szczególnie w klasztorze w Muszu.
Ilustracje
- Klasztor w Muszu – widok ogólny. Źródło: Wikipedia
- Widok fasady i dzwonnicy kościoła klasztornego w Muszu. Źródło: H. F. B. Lynch, Armenia, travels and studies, t. II, London 1901
- Velum z klasztoru w Muszu. Fot. J. Kozina
- Chrystus Salvator Mundi. Fot. J. Kozina
- św. Jan Chrzciciel. Fot. J. Kozina
- św. Szczepan. Fot. J. Kozina
- św. Rypsyma. Fot. J. Kozina