„Obiekt miesiąca” to cykl zapoczątkowany w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego wraz z nowym rokiem akademickim. Co miesiąc będziemy przybliżać Państwu muzealną kolekcję, wybierając eksponat lub grupę eksponatów na co dzień nie pokazywanych szerokiej publiczności. W tym miesiącu pragniemy zaprezentować najstarsze polskie banknoty oraz ich historię sięgającą czasów insurekcji kościuszkowskiej.
W zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego znajduje się wyjątkowa kolekcja związana z początkiem polskiego pieniądza papierowego – pierwsze polskie banknoty, które zostały wprowadzone do obiegu w trakcie insurekcji kościuszkowskiej.
Jest rok 1794, lato. Wobec przewagi liczebnej sił nieprzyjaciela wojska powstańcze Tadeusza Kościuszki wycofują się do Warszawy, która zostaje oblężona. Sytuacja jest trudna nie tylko z politycznego i militarnego punktu widzenia, ale także z uwagi na problemy ekonomiczne. W odciętej stolicy brakuje srebra i złota, z którego bito monety, a wojna generuje coraz większe koszty. Należy zapłacić za broń, zaopatrzenie dla ludności i wojska, żołd czy sfinansowanie usług niezbędnych do prowadzenia walki. W zaistniałej sytuacji insurekcyjne władze – Rada Najwyższa Narodowa, która utworzyła wcześniej Dyrekcję Biletów Skarbowych – decydują się 16 sierpnia 1794 roku na wprowadzenie do obiegu pieniądza papierowego, bardzo wygodnego środka płatniczego. Celem emisji pierwszych polskich banknotów, zwanych wówczas Biletami Skarbowymi, nie było stworzenie stabilnego systemu walutowego, ale zapewnienie środków dla niepodległościowego zrywu narodowego. Tłumaczy to, dlaczego początkowo wprowadzono do obiegu tylko duże nominały: 5, 10, 25, 50, 100, 500 i 1000 złotych, a dopiero później bilety zdawkowe: 5 i 10 groszy miedziane oraz 1 i 4 zł.
Wzory wszystkich banknotów, zaprojektowane wspólnie przez kupca i bankiera Jędrzeja Kapostasa oraz księgarza i drukarza Karola Michała Grölla, osobiście zatwierdził Tadeusz Kościuszko. Potrzebny do druku papier czerpany pochodził z niderlandzkich papierni, a następnie trafił do warszawskiej drukarni Jana Abrahama Willinga. Źródła historyczna nie informują nas o żadnych próbach fałszerstwa pierwszych polskich pieniędzy. Potencjalnych przestępców skutecznie odstraszała nie tylko kara utraty życia i konfiskaty majątku, ale także rozbudowany i bardzo nowoczesny system zabezpieczeń: znaki specjalne imitujące znaki wodne, odciśnięta sucha pieczęć, rozcinanie ręcznie znajdującego się u góry napisu Bilet Skarbowy, ustalenie nominałów o różnym kolorze, odręczna numeracja czy podpis.
Pierwsze polskie pieniądze papierowe są niezwykle interesujące także jako nośnik idei i treści propagandowych. „Zaskakujący był sposób wyeksponowania atrybutów wolności, jak i godła Królestwa Polskiego. W centralnym punkcie, jakby na pierwszym miejscu, została przedstawiona symbolika wolnościowa związana z rewolucją francuską. Widzimy więc czapkę frygijską, uzbrojenie sankiulotów (członków najbiedniejszej i najbardziej radykalnej grupy walczącej podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej), baszty murów więziennych, łańcuchy absolutyzmu, gromy ludu i skrzydła wolności. Natomiast godło Polski i Litwy potraktowano zupełnie marginalnie, wstawiając je na drugim planie” – słusznie zauważa Jan Bałchan, historyk i muzealnik specjalizujący się w dziejach papieru i polskich banknotów.
Chociaż moment pojawienia się w obiegu pierwszych polskich banknotów nie jest przypadkowy, warto zaznaczyć, że o ich wprowadzeniu myślano już w latach 70. XVIII w. Po pierwszym rozbiorze w 1772 r. regimentarz Jan Aleksander Kraszewski zaprezentował pomysł emisji papierowych znaków pieniężnych, co jednak spotkało się z ostrym sprzeciwem posłów i zarzutami o chęć gubienia ojczyzny. Ziarno zostało jednak zasiane. W następnych latach wielokrotnie przedstawiano różne projekty reform finansowych, uwzględniające powołanie banku centralnego i emisji pieniądza papierowego. Nigdy jednak nie udało się uzyskać dla tych pomysłów większości sejmowej, czym nie musiały się martwić władze insurekcji kościuszkowskiej.
Pierwsze polskie pieniądze papierowe zostały oficjalnie wycofane z obiegu 6 listopada 1794 roku. Nie cieszyły się jednak zaufaniem mieszkańców Warszawy i okolicznych wsi. Spowodowane było to polityką władz insurekcyjnych, które tylko armii pozwoliły za wszystko i w całości płacić banknotami, reszta ludności mogła pokryć maksymalnie tylko połowę podatków pieniądzem papierowym. Trudno uznać to za porażkę powstańczych decydentów, ponieważ w praktyce bilety skarbowe stały się narzędziem mniej lub bardziej dobrowolnej kontrybucji społeczeństwa na potrzeby prowadzonej wojny. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej banknoty te straciły wartość, stając się tylko kolejną pamiątką narodową.
Postscriptum. Dzisiaj, po ponad 230 latach, bilety skarbowe z Insurekcji Kościuszkowskiej osiągają zawrotne ceny. Prawdziwymi rarytasami dla kolekcjonerów są te o nominale 500 zł i 1000 zł, których nakład był bardzo mały oraz 1 zł, ponieważ wprowadzono go do obiegu dopiero na kilka dni przed upadkiem powstania. Skoro mówimy o pieniądzach, niech przemówią kwoty! W 2018 r. na aukcji banknot o nominale 1000 zł został sprzedany za 201 tys. zł, zaś w 2020 roku podczas internetowej aukcji portalu OneBid banknot o nominale 500 zł znalazł kupca, który zgodził się zapłacić za niego aż 350 tys. zł.
Łukasz Pieróg
