We wrześniu 2012 roku dowiedzieliśmy się, że pewien przedsiębiorca ze Szwecji pragnie sfinansować zakup dzieła sztuki do kolekcji Muzeum UJ. W zrealizowaniu tego zamierzenia z pomocą przyszli nam historycy sztuki z Wawelu, którzy właśnie otrzymali katalog galerii Brimo de Laroussilhe – jednej z najlepszych na świecie galerii specjalizujących się w dziełach sztuki okresu średniowiecza i renesansu, działającej w Paryżu przy Quai Voltaire. W katalogu pod numerem 33 znajdowała się figura przedstawiająca doktora uniwersyteckiego z Bolonii. Wiedzieliśmy, że jest to właściwy i godny zakupu obiekt, który wzbogaci nasze zbiory muzealne i jednocześnie będzie stanowił rarytas kolekcjonerski.

Rzeźba datowana jest na około 1340 rok, wykonana została z białego marmuru, ma 70 centymetrów wysokości, 26,5 centymetra szerokości, 11 centymetrów głębokości. O wyborze zadecydowała jej unikatowość, wartość historyczna i artystyczna. Dzieło, wcześniej znajdujące się w posiadaniu Artura Sambona, należało do zespołu rzeźb funeralnych profesorów uniwersyteckich, które powstały w Bolonii (przechowywane są w większości w Museo Civico Medievale w Bolonii). Najprawdopodobniej stanowiła centralną część kompozycji dłuższego boku sarkofagu. Po jej obu stronach, zgodnie z powtarzalnym schematem kompozycyjnym tego zespołu, musiały się znajdować przedstawienia studentów słuchających wykładu. Te właśnie przedstawienia na sarkofagach należą do najwcześniejszych scen rzeźbiarskich przedstawiających scholarów w ich codziennej pracy dydaktycznej. Jednocześnie stanowią one najwcześniejsze dowody świadczące o wysokim prestiżu społecznym doktorów uniwersyteckich. Ujęcia utrwalone w bolońskich reliefach są jedynymi tego rodzaju zachowanymi przedstawieniami.

Zabytek, który jest już własnością Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, zbliża się stylistycznie do rzeźby przedstawiającej również profesora bolońskiego znajdującej się w Muzeum Cluny w Paryżu. Z punktu widzenia rzeźbiarskiego obie rzeźby są potraktowane podobnie. Twarz, ubiór, kompozycja świadczą o tym, że prawdopodobnie wyszły spod jednej ręki. Mają też wspólne cechy, na przykład delikatną krągłość rysów twarzy, cylindryczną szyję, identyczne wydrążenie kącików ust, ołów wstawiony w źrenice, dekorację z liści akantu pod pulpitem czy też identyczny typ fałd draperii dolnej części stroju. Dzieło jest przykładem wysokiej klasy XIV-wiecznej rzeźby włoskiej o charakterze funeralnym, przedstawiających modela en vivant. Mimo że figura posiada ubytki (brak jej przedramion obu rąk), nie wpływa to negatywnie na ogólną percepcję.

Wizerunek doktora Uniwersytetu Bolońskiego przypomina wczesną historię powstawania uniwersytetów europejskich. Początkowo uniwersytet był dobrowolną, zbiorową, jednorodną społecznością i autonomiczną korporacją samych studentów bądź scholarów i nauczycieli, działającą w określonym mieście i posiadającą własne prawa, a nie gmachem z salami wykładowymi i administracją. Na przełomie XIV i XV wieku uniwersytety posiadały już na ogół swoje własne siedziby, collegia, bursy, biblioteki. Ich sytuacja była ustabilizowana. Także pozycja uczonych stała się ugruntowana. Zaczęły pojawiać się pierwsze przedstawienia scholarów związanych z uniwersytetami. Do najwcześniejszych należą właśnie sceny rzeźbiarskie przechowywane w Museo Civico Medievale w Bolonii. Reliefy ze scenami rodzajowymi zdobią boczne ściany sarkofagów doktorów i pochodzą głównie z XIV wieku (najstarszy to sarkofag Odofredo, zm. w 1265 roku). Ukazują ich w trakcie wykładów. Są to niezwykle ciekawe ujęcia, bogate w szczegóły życia codziennego. Przykładowe są sarkofag Lucio i Mondino de Liuzzi (1318), sarkofag Bonandrea de Bonandrei (1333), Arca Giovanni D'Andrea (1348), sarkofag Bonifacio Galluzzi (I poł. XIV w.), Arca Bartolomeo da Saliceto (XV w.). Sarkofagi profesorów w Bolonii, jak również grobowce, tzw. le tombe, w formie mauzoleów, znajdujące się też w Bolonii, ze względu na swoje znaczenie i wspaniałość są porównywalne do mauzoleów królewskich. W Bolonii zachowało się 28 grobowców, których ikonografia wychwala i sławi profesję mistrzów. Są one jednocześnie symbolem klasy społecznej posiadającej własny potencjał intelektualny i ekonomiczny: [...] che dello Studio fece il perno della propria organizzazione economica e civile.

W świetle powyższych uwag zakup rzeźby i przekazanie jej do zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego jest wielkim wydarzeniem. Z punktu widzenia historycznego rzeźba ta jest niemal współczesna fundacji Uniwersytetu Krakowskiego, powołanego przez króla Kazimierza Wielkiego w roku 1364 na wzór uniwersytetu w Bolonii. Związki uniwersyteckie Bolonii i Polski sięgają już schyłku XII wieku. W XIII wieku istniała w tym mieście diaspora polska. Niewykluczone więc, że przedstawionego profesora mogli słuchać w XIV stuleciu polscy studenci. Ze względu na temat rzeźba doktora Uniwersytetu Bolońskiego wpisuje się w wyjątkowy sposób w ikonografię uniwersytecką i jednocześnie wzbogaca tło historycznych związków Uniwersytetu Krakowskiego z Uniwersytetem Bolońskim.

dr Anna Jasińska