„Obiekt miesiąca” to cykl zapoczątkowany w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego wraz z nowym rokiem akademickim. Co miesiąc będziemy przybliżać Państwu muzealną kolekcję, wybierając eksponat lub grupę eksponatów na co dzień nie pokazywanych szerokiej publiczności.

W listopadzie w cyklu „Obiekt miesiąca” prezentujemy barokowy zegar stołowy typu ołtarzowego wykonany w Gdańsku w 1650 roku.

Wykonawcą zegara jest pochodzący z Saksonii Wolfgang Günther urodzony ok. 1610 roku mając niecałe 30 lat osiadł w Gdańsku. Działał tu jako zegarmistrz produkujący nie tylko zegary stołowe (głównie kaflaki), ale nawet zegary wieżowe (np. dla Kościoła św. Katarzyny w Gdańsku, po 1649 roku). Znany był również jako wytwórca automatów i precyzyjnych instrumentów naukowych, m. in. dla Jana Heweliusza, z mosiądzu wykonał wielki sekstans obrotowy i wielki oktant obrotowy przeznaczony do nowego obserwatorium (stare spłonęło). Kilka lat po wykonaniu obiektu Günther skonstruował prototyp zegara wahadłowego dla Jana Heweliusza.

Pojawiające się na zegarze motywy wanitatywne, typowe dla sztuki baroku, były nawiązaniem do myśli zawartej w Księdze Koheleta: Vanitas vanitatum et omnia vanitas [Marność nad marnościami, wszystko marność].

W ten nurt wpisuje się obudowa zegara, w stylu nadstawy ołtarzowej (retabulum), wzbogacona o dwa kurhany po bokach i zwieńczona złoconą urną. Typowe dla epoki jest przedstawienie szkieletów oraz puttów z atrybutami śmierci i motywem ulotności życia ludzkiego. Popularne hasło Memento mori [Pamiętaj, że umrzesz], używane jako pozdrowienie w średniowiecznych zakonach (trapistów, kartuzów i kamedułów) nawiązuje do biblijnej Księgi Eklezjasty: Memor esto quoniam mors non tardat [Pamiętaj: śmierć się nie ociąga].

Pod zwieńczeniem zdobionym urną znajduje się zadumane putto wsparte o czaszkę (symbol śmierci).

Tarcza trójwymiarowa: na przedniej srebrnej plakiecie ukazana jest Droga Krzyżowa prowadząca na Golgotę. Druga płyta, ustawiona w głębi, przedstawia zmartwychwstanie i otwarty grób.

Cztery głowy Cherubinów spoglądają z zadumą na tarczę zegara i przedstawione na niej sceny. Cherubiny zarządzają światem materialnym, strzegą również drogi do Drzewa Życia w Edenie.

Przedstawianie putta z atrybutami było sposobem symbolicznego przekazania treści ideowych. Putto puszczające bańki mydlane to Homo bulla, wywodzące się z inspiracji Erazma z Rotterdamu. Człowiek jest jak bańka na wodzie. Wskazuje to na ulotność ludzkiego żywota, który jest nietrwały jak bańka mydlana i może w każdej chwili się zakończyć.

Obiekty umieszczone obok stanowią symbole doczesnych dóbr i ambicji: na stole przykrytym tkaniną papieska tiara, cesarska korona z królewskim jabłkiem, łańcuch z Orderem Złotego Runa, na ziemi mitra biskupia, korona królewska, berło i krzyż papieski.

Zegary stołowe były wczesnymi formami zegarów domowych, najpopularniejsze to kaflaki (tzw. żaby”) i zegary wieżyczkowe, choć spotykano bardzo rozbudowane formy, wskazujące wiele danych astronomicznych.

Mechanizm z napędem sprężynowym, ze ślimakiem redukcyjnym. Wychwyt jest wrzecionowy, pierwotnie funkcje regulatora pełniło koło balansowe. W XVIII wieku przerobiony został we Fromborku przez mistrza Johanna Albrechta na wahadłowy. Wahadło krótkie z przeciwwagą - tzw. „fałszywym wahadłem”.