The Quarterly Exhibit is a series of articles published by the Jagiellonian University Museum to present its collection. Each article is meant to share knowledge about the exhibits which usually are not shown to the public. This month's feature is another part of the story about the sceptre of Cardinal Bernard Maciejowski (died in 1608).
Część piąta. Berła w ceremoniale uniwersyteckim.
Berła rektorskie już w czasach staropolskich były używane podczas uroczystości, w czasie których rektor i profesorowie występowali w togach. Były to promocje doktorskie, inauguracja nowego roku akademickiego, królewskie koronacje i pogrzeby, królewskie wizyty w Krakowie, procesja w święto Bożego Ciała, uroczystości kanonizacyjne św. Jana z Kęt w Krakowie. Asysta trzech bedeli z berłami podkreślała wtedy wysoką rangę autonomicznej władzy rektora. Jak pisał Jan Śniadecki, „Każdy akt Akademii Krakowskiej był prawdziwie okazałem i świetnem widowiskiem” (J. Śniadecki, Żywot literacki Hugona Kołłątaja: z opisaniem Stanu Akademii Krakowskiej, w jakim się znajdowała przed rokiem reformy 1780, 1814 r., s. 31).
W okresie porozbiorowym tradycja zamierała. Zarzucono też używanie tóg, które ponownie wprowadził rektor Józef Majer dopiero w 1851 roku jako strój oficjalny profesorów z okazji wizyty cesarza Franciszka Józefa I. Powoli wracały też i inne zwyczaje, jak pochód profesorów w dniu inauguracji „nowego roku szkolnego” oraz udział profesorów w togach w rocznicach narodowych. Wyjątkowa była inauguracja 10 X 1861 roku, za rektoratu dra Józefa Dietla, gdy przywrócono język polski jako wykładowy w Uniwersytecie Jagiellońskim. Pochód profesorów z kolegiaty św. Anny do Collegium Iuridicum przy ul. Grodzkiej, gdzie mieściła się na pierwszym piętrze reprezentacyjna aula, zamienił się wtedy w wielką patriotyczną manifestację. „Publiczność napełniła salę a większa część niemogąca się zmieścić zaległa korytarze i dziedziniec. Po zajęciu miejsc bedele niosący berła uniwersytetu, obwieścili wejście rektora i dziekanów wydziałów”. („Dziennik Poznański”, 18 października 1861, nr 239, s. 2-3).
Ważna była inauguracji nowego roku akademickiego 7 X 1886 roku, bowiem
„Uchwałą senatu akademickiego postanowiono w tym roku wznowić stary obyczaj otwarcia uroczystych kursów uniwersyteckich aktem wręczenia insygniów władzy rektorskiej przez ustępującego nowo wybranemu rektorowi. Wznowienie to pięknej tradycji z najświetniejszych czasów, zaniechanej w czasach upadku, przypadło w chwili, gdy stara alma mater nowem i świetnem zajaśniała życiem (…). Obyczaj i tradycja wzmacnia tę łączność wiekową, która z dziejów uniwersytetu udziela się dziejom politycznym narodu. Dlatego dobra i zdrowa podjęta myśl, gdy postanowiono wrócić do zaniedbanego obyczaju, który rokrocznie ma odtąd naznaczać ciągłość w pracach i życiu uniwersyteckim. Kollegium profesorów w liczbie przeszło 50 zebrało się w oznaczonej godzinie Collegium physicum, skąd z uderzeniem 9 godziny ruszono procesionaliter do uniwersyteckiego kościoła św. Anny. Pochód poprzedzali uniwersyteccy pedele z berłami, dwóch bedeli również z berłami szło przed profesorami praw, tak samo trzech przed rektorem i dziekanami. Na samym czele pochodu szedł wydział filozoficzny, (…) , dalej lekarski (…), po nim prawno-polityczny, (…), a na końcu teologiczny(…). („Czas”, R. XXXIX, nr 229, 7 X 1886 r., s. 2)
Po mszy w kolegiacie, orszak ruszył do Collegium Nowodworskiego, gdzie odbyła się uroczystość inauguracji. Od roku 1888 pochód profesorów zawsze przechodził z kolegiaty św. Anny do Aulii nowego gmachu Collegium Novum. Druga wojna światowa sprawiła, że pierwsza inauguracja w dniu 19 marca 1945 roku, odbyła się bez udziału bereł rektorskich. Berła ukryte przed wybuchem wojny w schowku w Collegium Novum uległy uszkodzeniom. W 1963 roku ukończona została renowacja Collegium Maius, najstarszego, gotyckiego budynku uczelni. Wtedy po raz pierwszy, w dniu inauguracji , pochód profesorów przeszedł, podobnie jak dziś, przez wszystkie sale pierwszego piętra Collegium Maius, wychodząc przez bramę na ulicę św. Anny, aby podążyć do Collegium Novum. Najmłodsze wydziały otwierały pochód, najstarsze szły tuż przed zamykającym pochód rektorem idącym w asyście trzech bedeli z berłami rektorskimi.
W 1964 roku jubileuszowym założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. Karol Estreicher pisał : „1 października czwartek. O 9-tej Inauguracja. Pochód przez sale Collegium Maius, co przed rokiem tak krytykował sekretarz Podstawowej Komórki Partyjnej, Karaś. Pochód z Collegium Maius, ulica św. Anny do Collegium Novum” (K. Estreicher, Dziennik wypadków, t. IIII 1961–1966, Kraków 2003, s. 639). Wtedy też prawdopodobnie jedyny raz w pochodzie niesiono berło kardynała Bernarda Maciejowskiego.
Obecnie pochód profesorski, wpisany 12 II 2024 roku na krajową listę niematerialnego dziedzictwa, z Collegium Maius udaje się do Audytorium Maximum, gdzie JM Rektor dzierżąc w ręce kopię berła z daru kardynała Fryderyka Jagiellończyka, uderzając gałką trzonu o pulpit katedry ogłasza rozpoczęcie nowego roku akademickiego.
Fot. Inauguracja roku akademickiego, 1964 r., od lewej: Eugeniusz Sternadel, Julian Lis, Władysław Musiał. Fot. Krystyna Pomykało. Ze zbiorów Muzeum UJ.
