Malczewski's Rusalki are a painting cycle originally meant to be a complementary work of art, an artist's monologue on the purse of happiness during his youth. The Rusalki also express his admiration of the Polish landscape which forms an indispensable part of Malczewski's composition. The cycle was commissioned by Zygmunt Pusłowski, a Cracow patron and collector of art, whose collection forms a considerable part of the current JU Museum collection. The series consists of five paintings: Spellbound, A Nymph in Mullein, He and She, Tickled to Death, and A Drowned Man in a Nymph's Embrace.

Thanks to the tactile adaptations, Jacek Malczewski’s paintings shown at the Collegium Maius are more accessible to visitors both with and without sight disabilities. The descriptions of the individual paintings forming the series have been authored by Róża Książek-Czerwińska, an art historian at the Jagiellonian University Museum. The tactile graphics were created by Lech Kolasiński, a graduate from the Academy of Fine Arts in Kraków.

Technique: oil on canvas, size: 39,5 cm vertically, 109 horizontally, painted in 1887

"(…) There was a boy who grazed pigs. On the pastures he used to see a lady, an ideal (…)."
[J. Malczewski to Wacław Karczewski]

Painting description

The painting can be divided into two horizontal stripes. The stripe at the bottom shows a post-harvest field or meadow, the stage for the scene presented by the artist. It is closed off by the line of the horizon where a lightly sketched herd of sheep and scarce vegetation can be seen. The silhouettes of animals and bushes are smaller than the figures in the foreground. This is a matter of perspective, being foreshortened. The further from the beholder a given element of the painting, the smaller the scale used to paint it. The other stripe is a light blue and pinkish sky at sunset. The painting’s tonality is grey and brown.

In the foreground (first stripe), in the lower left corner, the two main protagonists can be seen: a young man and a beautiful girl, a nymph, watched by him from behind the bush, and at a distance, to the right from the couple, there is a group of eye witnesses to the scene.

Bent and stooped, the boy has raised his head slightly and is kneeling on the ground subtly parting with his hands the stalks of common mullein growing in front of him, so that he can watch unseen the beautiful girl who is sitting nearby on the grass from behind them. He is wearing clothes of a shepherd boy: a linen shirt tied with a belt and light-coloured trousers.

The girl appears to be the focal point of the painting, a fact highlighted even more by strong golden light cast at her. She is wearing a pink skirt, a white blouse and a yellow headscarf tied at the back. Half-kneeling, she is sitting on the ground, stroking the stalks of the mullein with her hands. Her face is inscrutable. She lowers her gaze slightly and smiles mysteriously. She clearly realises that she is being watched and tries to enthral the boy even more. The entire composition has dark tonality with the luminous silhouette of the girl the only light element.

The witnesses to the event are peasant women with children sitting on the ground. Their faces are revealing apprehension. They are all watching the boy with horror. It seems they can predict the tragic consequences of his youthful fascination. In the distance, over the horizon stretches a pink and light blue sky, against which some indistinct silhouettes can be seen of the animals abandoned by the shepherd boy, clearly busy with something else now...

Technique: oil on canvas, size: 45,5 cm vertically, 96,5 cm horizontally, painted in 1888

"(…) In autumn mist he once saw her more clearly, swinging on the stalks of the weeds (…)."
[J. Malczewski to Wacław Karczewski]

Painting description

The painting depicts a rural scene set in autumn on a post-harvest field with five persons present.

On a dirt road, partly separated from the field with pieces of some old, broken fence, a scene is played out, the main protagonists being four children and a strange-looking girl, as if not from this world, possibly a nymph.

In the background, there stretches a field with stacks of hay drying before the winter, submerged to their tops in autumnal mist. The whole is topped off with a distant line of the horizon which separates the field cloaked in the foggy vapours from the sky of whitened yellow, where ragged lilac-coloured clouds float, at places pierced by little spots of brown and dark blue. As they approach the horizon, the hay stacks emerging from the mist are becoming smaller: they are foreshortened: the further from the beholder a given element of the painting, the smaller the scale used to paint it.

In the foreground, in the lower left corner, the two main protagonists can be seen: a young shepherd and a beautiful girl dancing among the dried stalks of mullein. Nearby, to the right from the couple, two peasant children, a girl and a boy, are sitting on the fence watching them with great concern. Another girl, horrified, has stopped closer and is watching the couple stupefied.

The running shepherd boy has stopped, his silhouette captured in motion. He seems to want to escape, yet some strange power stops him from doing that and captivates him. He is wearing a brown waistcoat, from under which a greyish white linen shirt shows, tied with a belt and light brown trousers rolled up to mid-calf-length. He is barefoot. His both hands are gripping a straw hat. His face shows fear. With his mouth wide open, is he watching the girl whirling in a dance, or is she a nymph?

The girl is the focal point of the painting, a fact highlighted even more by strong golden light cast at her. She is wearing a light-brown skirt, on her back a pink shawl covering her shoulders and fluttering on the wind, and a yellow headscarf tied at the back, which shines as if made of gold. The artist captured her silhouette in motion. She seems to be whirling in the air without touching the ground with her feet. Mullein plants grow around her. Her face is inscrutable. She is looking into the distance smiling mysteriously to herself. 

Three peasant children witness the scene, two of them pitting on a broken fence. Their faces reveal concern. Gaping at the nymph, the girls have put the scarves on their heads as if wishing to seek refuge in the presence of this bizarre apparition. In turn, the boy sitting on the fence, and dressed exactly like the main protagonist in the scene, is eying the couple with some fear, but also with interest. The painting oozes some disconcerting secret, highlighted even more by the hay stacks submerged in the thick mist, whose shape is similar to that of burial mounds...

Technique: oil on canvas, size: 38 cm vertically, 107,5 cm horizontally, painted in 1888

"(…) While fishing, an adult saw a nymph and thought she was the same (that ideal) he was looking for her constantly even more (…)."
[J. Malczewski to Wacław Karczewski]

Painting description

The painting depicts a nocturnal scene between a young couple. The boy shown in the foreground was fishing in a lake; when he turned around pulling the net out, he saw a nymph running towards him through the water. Agitated with the sight, he took his hat off, as if to greet her, and with his eyes fixed with delight on the apparition who had taken the shape of a health-looking peasant girl. Absent-minded, he put his hat into the net, and the caught fish began to fall into it.

The boy is wearing a slightly tattered white linen shirt tied with a leather belt and trousers of the same kind. There is a clay jug tied to his belt. In his left hand he is holding a stick with a net latched on at its end, the hat in the other. He has turned his face to the right towards the nymph, at whom he is looking with delight, almost delirious. His hair is dark and curly, the face healthy and ruddy, he looks like a charming, romantic young man.

The nymph-girl is presented wearing a white dress tightened at the waist which blows around her showing supple tights and shapely knees above the water surface. On her head is a black scarf tied at the back, with a white pattern. With her hands plaited on the nape, she is looking defiantly and diabolically at the fisherman, showing her white teeth in the rapacious smile. Around her white water lilies are blooming. The boy’s legs are invisible as only three quarters of his body is shown, as imposed by the format of the painting. It is dark around, only the moonshine falls on the young people and it also strongly illuminates the white water lilies. In the background, behind the nymph, one can make out the rushes growing on the lake banks. Seemingly idyllic, the scene oozes dread and anxiety...

Technika: olej/płótno, wymiary 38 cm w pionie 109,5 cm w poziomie, czas powstania 1888 r.

„(…) Raz spławiając drzewo wodą Dunajca, ujrzał ją na brzegu między wiklinami. W pełnej sile młodości, wróciwszy na wieś do siebie, poszedł jej szukać po polach i mokradłach. Wtem, opętany przez rusałki, na śmierć załaskotany został (…).”
[J. Malczewski do Wacława Karczewskiego]

Opis obrazu

Obraz przedstawia scenę rozgrywającą się na tle jesiennego, wiejskiego krajobrazu. Tym razem elementem dominującym w kompozycji są postacie ludzkie, jednak w większości nie z tego świata.

Nad brzegiem jeziora, w dolnej lewej części obrazu zgromadziły się rusałki i dziwożony, które być może wypełzły z jego wód, aby uwieść krążącego po okolicy wiejskiego chłopca. Jest ich dziesięć. Widzimy je, leżące na tle trzcin – niektóre z nich unoszą się na ramionach, ciekawe widoku załaskotanego na śmierć młodzieńca, spoczywającego obok, ze zwróconą w lewo głową, z rozłożonymi ramionami i lekko rozchylonymi, wyprostowanymi nogami. Inne leżą na plecach w pełnych rozwiązłości pozach, kolejne dwie przysiadły na tle sitowia i przyglądają się tej scenie z dziwnym uśmiechem. Jedna leżąca na boku wygląda jakby spała. Wszystkie zostały przedstawione w prostych śnieżnobiałych długich koszulach z krótkimi rękawami, na głowach zaś mają zawiązane do tyłu czarne chustki. Grupa rusałek, dzięki dominacji bieli, jakby świeci. Natomiast leżący trup młodzieńca pomimo jasnego ubrania kolorystycznie zlewa się z szarostalową taflą jeziora.

Tę kompozycję, zajmującą dolną część obrazu, w trzech czwartych poziomą, zamyka postać stojącej dziewczyny – rusałki, znanej nam już z poprzednich płócien z tego samego cyklu. Pewna siebie stoi w lekkim rozkroku, wyprostowana, podciągając lekko ku górze różową spódnicę, jakby nie chciała jej zamoczyć w wodzie jeziora. Biała bluzka, wycięta głęboko i niemal przeźroczysta ukazuje jej jędrne piersi. Na głowie, jak poprzednio, ma żółtą chustkę. Jej twarz zwrócona w stronę patrzącego, jest zaróżowiona, jak twarz żywej kobiety, a oczy patrzą zadziornie i zaczepnie, jakby poszukiwała następnej ofiary.

Jezioro, trzciny, i unoszące się nad wodą jesienne mgły stanowią tło pełne tajemnic i groźnych niedomówień. Jedynymi rzeczywistymi świadkami rozgrywającej się upiornej sceny są przelatujące nad sitowiem białe ptaki…

Technika: olej/płótno, wymiary: 40,5 cm w pionie, 95,5 cm w poziomie, czas powstania 1888 r.

„(…) I powstała i została baśń po jego śmierci, we wsi rodzinnej, że był młody człowiek, który szukał jakiegoś ideału kobiecego, i że ten ideał po śmierci znalazł, bo wieczorami ukazuje się ten topielec w uściskach dziwożony, wśród oparów i mgieł, i praczki, biorące wodę wieczorem widują ich czasem. Słowem ideału nie znalazł, bo on w nim był, i z niego szedł, a po śmierci opromienił go, zlawszy się z nim, jako nieśmiertelny i nieuchwytny cel (…).”

[ J. Malczewski do Wacława Karczewskiego]

Opis obrazu

Obraz przedstawia niesamowitą scenę rozgrywającą się nad brzegiem jeziora w księżycową noc. Uczestniczy w niej pięć postaci – trzy młode wiejskie praczki i dziwożona, unosząca w ramionach topielca.

Kompozycja obrazu przebiega po linii diagonalnej. Po lewej stronie, na pierwszym planie, wyraźnie rysują się sylwetki trzech młodych dziewcząt, które przyszły zaczerpnąć wody z jeziora do wielkich, drewnianych dzbanów.

Dziewczęta ubrane są po wiejsku – w białe lniane koszule, obfite spódnice i kolorowe, sprane fartuchy. Pierwsza, przycupnięta tuż nad wodą, niedbale zarzuciła na plecy ciemną chustę, ukazując jasne, splecione w okalający jej głowę warkocz włosy. Nabierając wodę do dwóch dzbanów patrzy w osłupieniu na oddalające się po wodzie zjawy. Dwie pozostałe praczki stoją znieruchomiałe za jej plecami, wpatrując się w niesamowite zjawisko. Jedna z nich ma na ramionach puste nosidła. Widzimy ją z profilu, mimo młodego wieku plecy ma przygarbione od noszenia ciężkich dzbanów. Przewiązała się w pasie czerwoną chustą, więc głowę ma odkrytą. Uczesana jest w dwa warkocze. Trzecia z dziewcząt czeka na swoją kolej z dzbanem w ręce. Jakby oślepiona blaskiem księżyca odbijającym się w tafli wody, przysłania lewą ręką oczy. Głowę ma szczelnie owiniętą chustką, na szyi ma sznur korali. Wszystkie trzy rozchyliły usta ze zdziwienia, patrzą w kierunku dziwnej zjawy jak zaczarowane.

Malczewski, Topielec w uściskach dziwożony - replika i adaptacja w grafice wypukłej

W przeciwległym, górnym rogu obrazu artysta przedstawił parę postaci nie z tej ziemi, które budzą niepokój w młodziutkich praczkach. Są to zanurzająca się w wodach jeziora dziwożona trzymająca w ramionach topielca z głową zasłoniętą chustą, przez którą przebijają jego martwe oczodoły. Dziwożona zwrócona jest bladą, jakby martwą twarzą o przerażająco wytrzeszczonych oczach, w stronę trzech dziewcząt. Ubrana jest w białą koszulę, na głowie ma białą chustę związaną z tyłu, spod której wystają dwa warkocze. Jej ciało jest blade, ale nie sine, tak jak ręce i nogi topielca. Topielec ubrany jest w lnianą koszulę i lniane spodnie, u pasa przytroczony ma dzbanek. Zwisa bezwładnie w ramionach dziwożony, jakby ściągając ją za sobą w dół.

Jezioro porośnięte gęsto szuwarami w świetle księżyca wygląda niesamowicie. Po wodzie przebiega świetlisty szlak oddzielający postacie dziwożony i topielca od przyglądających się im dziewcząt. Nad wodą snują się białawe mgły. Nad horyzontem, gdzie kończy się jezioro, widać pas granatowego nieba. W obrazie dominują srebrzysta szarość i szary, głęboki błękit, co sprawia, że jego atmosfera staje się jeszcze bardziej niesamowita.