„Obiekt miesiąca” to cykl postów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego opowiadających o kolekcji muzealnej. W każdym z nich chcemy przybliżyć Państwu te eksponaty, które na co dzień nie są pokazywane szerokiej publiczności. We wrześniu przedstawiamy gościom mikroskop Reicherta oraz działalność zespołu prof. Jana Robla.
Dzisiejsza aparatura naukowa starzeje się bardzo szybko, nie tylko ze względu na dynamiczny rozwój technologii, ale również małą trwałość materiałów użytych do ich produkcji. Jeszcze w XX wieku instrumenty naukowe służyły przez dziesięciolecia. Przykładem są mikroskopy, używane czasem przez kilka pokoleń naukowców. Wykonane z dobrej jakości materiałów, solidne i trwałe, stosunkowo proste w konstrukcji, mogły być dostosowywane do potrzeb użytkownika. Najważniejsza była w nich optyka i doświetlenie preparatu, jeśli spełniały wymogi, mikroskop był często niezniszczalny. Kolejne przyrządy kupowano przede wszystkim ze względu na wprowadzane nowe techniki mikroskopowe i rozwiązania konstrukcyjne - np. ogrzewany czy polaryzacyjny stolik przedmiotowy.
Wiedeńska firma Carla Richtera, założona 1876 roku, była jedną z wiodących w branży mikroskopowej. Instrumenty tej firmy, obok mikroskopów Carla Zeissa, były często kupowane do laboratoriów Uniwersytetu Jagiellońskiego, przede wszystkim ze względu na bardzo dobrą optykę. Prezentowany obiekt pochodzi z początku XX wieku. Ma układ oświetleniowy wspomagany kondensorem Abbeya z przesłoną irysową i filtrem, których położenie mogło być precyzyjnie ustawione przy użyciu leniwki. Oprócz śrub makro i mikrometrycznych zastosowano w tubusie wyciąg mikrometryczny typu kontynentalnego. Statyw uchylny z solidną stopą wyposażoną w charakterystyczną ostrogę, pozwala ustawić linię obserwacji pod kątem. Jest to przydatne do lepszego oświetlenia preparatu, daje też możliwość swobodnego dostępu do stolika przedmiotowego.
Mikroskop przekazany został w 2007 roku przez prof. dr hab. Tadeusza Cichockiego, kierownika Katedry i Zakładu Histologii UJ. Obiekt wykonany na początku XX wieku używała doc. dr hab. Jadwiga Ackermann, zarówno do prac badawczych, dokumentacyjnych, jak i w tajnym nauczaniu. Po wojnie nadal używany był do dydaktyki, ponad 40 lat po jego wykonaniu. Jednak najbardziej spektakularna historia wiąże się z odkryciem masowych grobów polskiej elity wojskowej w Katyniu. Podczas prowadzonej w 1943 roku ekshumacji szczątków Polaków zamordowanych przez sowietów w kwietniu i maju 1940 roku, gromadzone były dokumenty i artefakty. Pakowane do numerowanych kopert, zostały przywiezione do Krakowa, gdzie ich oczyszczaniem, zabezpieczaniem i identyfikacją zajmował się zespół prof. Jana Robla (1886-1962), toksykologa medycznego, złożony głównie z pracowników Oddziału Chemicznego Państwowego Instytutu Medycyny Sądowej i Kryminalnej. Była to instytucja utworzona przez Niemców z Zakładu Chemii Sądowej UJ. W skład zespołu obok Jana Cholewińskiego – chemika, grafologa i fotografa, Jadwigi Ackermann – histologa i chemika, Marii Paszkowskiej – farmaceutki, Irmy Fertner- sekretarki, Ludwika Kamykowskiego – historyka literatury, weszły trzy osoby spoza Oddziału Chemicznego: Stanisław Paszkowski z Kliniki Neurologiczno-Psychologicznej UJ, Maria Dembecka i Rozalia Plizowska. Ackermannowa badała materię organiczną, przede wszystkim prowadziła badania histologiczne tkanek wyodrębnionych z kopert, ale zajmowała się również oczyszczaniem i przygotowaniem dokumentów, rozklejaniem stron. Dzięki pracom zespołu udało się ustalić personalia 266 ofiar, oraz oczyścić i zakonserwować materiały z blisko 300 kopert, nie mówiąc już o pamiętnikach i dokumentach, nad którymi pracowano w tajemnicy przed Niemcami. Raporty z badań, wraz z dokumentami uzupełniającymi, utworzyły tzw. Archiwum Robla, stanowiące główny trzon dokumentacji katyńskiej. Oficjalna dokumentacja została najprawdopodobniej zniszczona przez Niemców pod koniec wojny, jednak kopia archiwum Robla została odnaleziona w 1991 roku (jeden zestaw, następnie ujawniono drugą kopię i kolejne materiały). Na wielu z nich jest podpis Ackermannowej, dokumentujący jej pracę, prowadzoną przy użyciu tego mikroskopu.
Jadwiga Ackermann (1901-1985) habilitowała się w sierpniu 1939 roku, tym samym była jedenastą, i ostatnią kobietą, która uzyskała habilitację na Uniwersytecie Jagiellońskim przed II wojną światową. Specjalizowała się w histologii, w 1953 roku została profesorem. Była kierownikiem Katedry Histologii Akademii Medycznej w Krakowie.
Mikroskop optyczny złożony, Carl Reichert, Wiedeń, 1910-1911. Przekaz z Katedry i Zakładu Histologii CM UJ, 2007.
Tekst: dr Małgorzata Taborska, Dział Zbiorów Muzealnych.