Przeczytaj poprzednie odcinki cyklu Obiekt kwartału

Kardynał z łac. cardo zawias, cardinalis mocno z czymś związany, incarninadus — umocowany w zawiasach. Tytuł początkowo oznaczał duchownego rezydującego w kościele tytularnym przyznanym mu przez papieża, z czasem zaczął oznaczać najbliższych doradców papieża i w końcu dostojników posiadających po papieżu najwyższą godność w Kościele katolickim.  

Określenie kardynał prezbiter i kardynał diakon zostało użyte po raz pierwszy przez papieża Stefana III (papież w l. 768–772). Już od k. IX wieku kardynałom przysługiwało pierwszeństwo (zasada precedencji) przed innymi duchownymi, arcybiskupami, patriarchami, legatami papieskimi. W 1059 roku papież Mikołaj II powierzył kardynałom biskupom wybór biskupa Rzymu, a papież Aleksander III w 1179 r. przyznał to uprawnienie wszystkim kardynałom. Kościół uniezależnił się w ten sposób od władzy świeckiej. W czasach kardynała Zbigniewa Oleśnickiego i Fryderyka Jagiellończyka było około trzydziestu kardynałów. W 1586 Sykstus V (papież w l. 1585–1590) ustalił liczbę kardynałów na siedemdziesięciu. Kolegium kardynalskie tworzyło sześciu kardynałów biskupów, pięćdziesięciu kardynałów kapłanów – prezbiterów kościołów rzymskich (należał do nich Bernard Maciejowski kardynał prezbiter s. Joannis ante Portam Latinam) oraz czternastu kardynałów diakonów. Kolegium kardynalskie podczas konsystorzy papieskich dokonywało m.in. wyboru nowego kardynała, a podczas konklawe wyboru nowego papieża. Strój oraz insygnia miały wyróżniać kardynałów i zarazem symbolizować ich wysoką pozycję w Kościele. Czerwony kapelusz kardynalski (capello prelatizio), o płaskiej główce i szerokim rondzie, który wręczano nowym kardynałom jako symbol godności kardynalskiej i gotowości przelania krwi za wiarę, w 1245 r. wprowadził Innocent IV (papież w l. 1243–1254). Bonifacy VIII (papież w l. 1294–1303) w 1294 roku wprowadził purpurową kapę kardynalską (cappa piviale). Paweł II (papież w l. 1464–1471) dekretem wprowadził używanie przez kardynałów purpurowego płaszcza, czerwonego biretu (berretta rossa), srebrnego berła, które miało być przed kardynałem niesione w czasie ważnych uroczystości przez wyznaczonego do tego dworzanina dworu kardynalskiego (we Włoszech był to mazzeri) oraz dosiadanie białego konia z czerwonym czaprakiem. Sacra purpura — tak niegdyś określano godność kardynalską. W 1630 r. Urban VIII (papież w l. 1623–1644) ogłosił, że wszyscy kardynałowie mają prawo do tytułu Eminencji. Innocenty X (papież w l. 1644–1655) przyznał kardynałom godność książąt krwi. Nowy kardynał otrzymywał też od papieża pierścień z szafirem symbolizującym najwyższe kapłaństwo i królestwo. Kardynał Zbigniew Oleśnicki, kardynał Fryderyk Jagiellończyk oraz kardynał Bernard Maciejowski nie odebrali insygniów kardynalskich osobiście. Zostały im przywiezione przez stosownych posłów.  

Bibliografia

Dizionario di erudizione storico – ecclesiastica da S. Pietro sino ai nostri giorni […] Compilazione di Gaetano Moroni Romano, t. X, Venezia 1841, s. 15–16. [http://www.cortedeirossi.it/libro/biblio/moroni.htm]; ibid., t. VIII, Venezia 1841, s. 85 i n.; ibid., t. 44, 1847, s. 27.

Bochnak A., Les insignes de l’Université Jagellone, Cracovie MCMLXII, s. 40–54.

Rożek M., Sacra purpura, „Dziennik Polski”, 24 stycznia 2004 [dostęp online https://dziennikpolski24.pl/sacra-purpura/ar/1766196].

Czyżewski K., Walczak M., SPECTET POSTERITAS VIVAM PROBI ORIS EFFIGIEM BERNARDI MACIEIOWSKI. O jednym z portretów we franciszkańskiej galerii biskupów krakowskich, „Rocznik Krakowski, t. LXXIV, 2008, s. 51-72.  

Cavero de Carondelet C., Possesing Rome ‘in absentia”: The Titular Churches of the Spanish Monarchy in the Early Seventeenth Century, „ Royal Studies Journal”, III, 2016, s. 55 – 58.

Kennedy I., Passignano, Not Leoni: A New Attribution for A Cardinal’s Procession, „Metropolitan Museum Journal”, v. 54, 2019, s. 136–143.

Walczak M., Najstarsze berła Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przyczynek do badań nad insygniami władzy w późnym średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, w: Walczak M., Do źródła, Studia z historii sztuki dawnej Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego i Muzeum Narodowego w Krakowie, t. IX, Kraków 2020, s. 245 - 259.

Ilustracja

Obraz: Procesja kardynała Francesco Sforza w czasie ceremonii przejmowania kościoła tytularnego po otrzymaniu godności kardynała. Przed kardynałem mazzeri z berłem kardynalskim.
Artysta: Domenico Cresti, il Passignano (1559–1638), ok. 1624–26, olej, blacha miedziana, wym. 39,4 cm x 37,5 cm, MET 2012.543 (domena publiczna, www.metmuseum.org).