Józef Łepkowski ( 1826 – 1894), pierwszy profesor archeologii na ziemiach polskich, twórca Gabinetu Archeologicznego UJ, od1867 roku istniejącego za zgodą austriackiego Ministerstwa Wyznań i Oświaty oraz Senatu UJ, zgromadził dzięki ogromnej rzeszy darczyńców dzieła sztuki, zabytki archeologiczne, zabytki kultury materialnej, odlewy gipsowe. Miały one pełnić także funkcję dydaktyczną. Po śmierci prof. Łepkowskiego, opiekę nad Gabinetem Sztuki i Archeologii od 1895 roku sprawował profesor historii sztuki Marian Sokołowski (1839 - 1913). Z inicjatywy profesora Sokołowskiego zostały pozyskane stałe rządowe subwencje dla Gabinetu Sztuki i Archeologii.

Formy piernikowe i gipsowe odlewy pierników z form piernikowych w Gabinecie Sztuki i Archeologii UJ

Jednym z pierwszych wydatków poczynionych z uposażenia Gabinetu Sztuki i Archeologii przez profesora Sokołowskiego był w 1897 roku zakup gipsowych odlewów form do pierników z drewnianych form do pierników pochodzących z trzech czynnych wówczas piernikarni w Krakowie. Została zebrana tym sposobem ciekawa dokumentacja przedmiotowa dotycząca dawnego piernikarstwa krakowskiego. Ponieważ odlano piernik wraz z wierzchem klocka, można określić dziś nawet to, jakie wymiary miały klocki oryginalne. Na ile unikalna jest ta dokumentacja pokażą badania w przyszłości. Dużą znaczącą kolekcję drewnianych form piernikarskich posiadało w tym czasie Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze, które na swoich łamach w 1889 roku opublikowało tekst Hansa Böscha omawiającego kolekcję. Najstarsza opatrzona datą forma w tym muzeum pochodzi z 1533 roku¹. Ciekawe, że ilustracje do tekstu Böscha to rysunki odlewów form wraz z wierzchnią płyta klocka, wykonanych zatem podobnie jak odlewy w Gabinecie Archeologicznym. Zakup gipsowych odlewów pierników mieścił się w koncepcji kultury przez profesora Sokołowskiego rozumianej jako całość życia codziennego, przekładalnego na język form wizualnych. Jak pisał profesor Sokołowski „ Najmniej pozorne z nich, ustawione na właściwych miejscach nabrały, obok dzieł znakomitszych i większych, znaczenia i interesu jako ogniwa jednego łańcucha i jako etapy jednej drogi upadku albo postępu” ².

Kupiono wówczas 50 gipsowych odlewów pierników z form drewnianych z Zakładu Wyrobów Woskowych i Pierników „Rothe”, Antoniego Rothe , czynnego w latach 1879 – 1997, w którym wypiekano pierniki do l. 40. XX w. Kupiono także gipsowe odciski z drewnianych form do pierników, które były w posiadaniu piernikarzy krakowskich Franciszka Mikeski ( 8 odlewów) i Kaspra Molęckiego (13 odlewów). Antoni Rothe w końcu XIX w. posiadał ok. 120 form do pierników, a toruński zakład Weese aż 500. Tak duża ilość zgromadzonych form w wymienionych zakładach wynikała stąd, że w końcu XVIII wieku zniesiono ograniczenia co do ilości form, jakie mógł posiadać jeden warsztat piernikarski.

Formy dziedziczono w warsztatach, kupowano formy z warsztatów, które przestawały działać, te najbardziej atrakcyjne używano jak najdłużej, pękające naprawiano, wzmacniając je żelaznymi obręczami. Friedrich Hübner, w latach 1877-1895 właściciel słynnej toruńskiej firmy Weese, założonej przez Joanna Weese w 1751 roku, podarował do Gabinetu Sztuki i Archeologii UJ w Krakowie sześć pierników odciśniętych według starych, siedemnastowiecznych form z figurami króla Zygmunta III Wazy, jego królowej Konstancji Austriaczki, króla Władysława IV i Cecylii Renaty (formy z 1637 roku), wykonanych na królewskie zaślubiny. Formy do tych pierników zaginęły po 1939 roku. Pierniki jak odnotowano w inwentarzu Gabinetu Sztuki i Archeologii „z powodu poniszczenia się zastąpione zostały gipsowymi” ³

W zbiorach Gabinetu Sztuki i Archeologii były tylko dwie drewniane formy piernikarskie podarowane w 1897 roku. Jedną, dwustronną formę do pierników podarował Antoni Rothe podarował Gabinetowi Archeologicznemu . Kolejną , XVIII-wieczną formę piernikarską podarował Feliks Mikeska, którego Fabryka Pierników czynna od ok. 1848 roku , a w l. 70. XIX w. miała siedzibę przy Brackiej 5. Żadna z tych form nie zachowała się.

Drewniane formy piernikarskie w zbiorach Muzeum UJ.

Po 1945 roku zgromadzono w Muzeum UJ czterdzieści pięć drewnianych form piernikarskich. Większość z nich jest rzeźbiona dwustronnie. Najpiękniejsze okazy pochodzą z kolekcji Anny Pawlikowskiej (córki reżysera Tadeusza Pawlikowskiego), kupione w 1951 roku.

 

^{1. Forma dwustronna, ryba/inicjały IH na tle ornamentu}

^{Śląsk, XVII w., drewno gruszy, wym. 28,4 x 11 x 3,7 cm}

^{MUJ 15425, 5213/IV}

Formy do pierników rzeźbiono wgłębnie w klockach z drewna lipy, gruszy, buku, brzozy. Drewno musiało być twarde, wysezonowane ( wysuszone na powietrzu), bez pęknięć, sęków, łatwe w obróbce przy pomocy rozmaitych narzędzi rzeźbiarskich.

Klocek na formę zawsze cięty był wzdłuż słojów drewna. Tylko tak cięte w pniu klocki były wytrzymałe na wielokrotny nacisk ( ciasto piernikowe wgniatano ręcznie w zagłębienia formy). Cięto klocki w prostopadłościany o różnej grubości. Odpowiednio gruby klocek był rzeźbiony po obu stronach. Co było szczególnie ważne w czasach, gdy przepisy cechowe ograniczały liczbę kloców w warsztacie. Na dużym klocku mogło znajdować się po obu stronach kilka form do pierników. Po przygotowaniu klocka, na jego gładkiej powierzchni nanoszony był rysunek wykonany najpierw na papierze. Papier kładziono na klocek, następnie jak w Raciborzu nakłuwano rysunek, odtwarzając go punktowo w klocku . Można też przypuszczać, że stosowano technikę przepróchy, w której rysunek na papierze był gęsto nakłuwany, arkusz był kładziony na klocek, następnie poprzez uderzenia weń tamponem wypełnionym węglem drzewnym odtwarzany był motyw - drobinki węgla przedostawały się przez otwory tworząc rysunek na klocku. Następnym etapem i najważniejszym, było usuwanie nadmiaru drewna, rzeźbienie w reliefie wklęsłym w klocku.

_{2. Klocek dwustronny, Matka Boska z Dzieciątkiem / rozetka}

_{Wadowice, piernikarnia Franciszka Hernicha, 3.ćw. XIX w.}

_{MUJ 18096, 3028/IV}

_{3. Klocek dwustronny, mężczyzna w tużurku/dama,}

_{Wadowice, piernikarnia Franciszka Hernicha, 3.ćw. XIX w.}

_{MUJ 15422, 5227/IV}

 

Wymiary form do pierników mogły być różne. Przepisy cechowe nie narzucały żadnych ograniczeń. Klocki z Raciborza czy Wrocławia miały często ponad 1 m długości, przy grubości klocka 3-4 cm. Takie klocki mogły być majstersztykami wyrzeźbionymi na egzaminie mistrzowskim. Na zdjęciu obok zestawiono klocki różniące się znacznie wielkością: klocek 2 miał wymiary 10,7 x 8,6 x 3,4 cm, zaś klocek 3 wymiary 42,2 x 15,2 x 2,3 cm.

Przeznaczenie klocka brano pod uwagę w trakcie jego przygotowywania. Pamiętano, że ciasto piernikowe w piecu kurczy się, zmniejsza się jego długość, kontury reliefu wypieku stają się mniej ostre, a jednocześnie ciasto rozchodzi się na boki. Stąd postacie na klockach często są nieproporcjonalnie wydłużone.

Piernik odciśnięty z formy był mniej więcej tej samej grubości, na jego powierzchni powstawał wizerunek w reliefie wypukłym. Im wytrawniejszy snycerz, tym bogatsza w detale była forma, precyzyjniejszy rysunek motywów w wypieczonym pierniku. Wnętrze formy pociągano pokostem, co ułatwiało wyjęcie ciasta z formy ⁴.

Przypuszcza się, że najstarsze formy mogli rzeźbić drzeworytnicy i kołtryniarze specjalizujący się w rzeźbieniu klocków do drukowania wzorów na arkuszach papieru, kołtryn, rodzaju papierowych tapet stosowanych w XVI wieku i później. Formy wykonywali także snycerze, często wędrowni, co bardzo utrudnia określenie miejsca powstania formy. Formy wykonywali też piernikarze w ramach egzaminu mistrzowskiego. Także snycerze ludowi, szczególnie w XIX wykonywali formy dla małych, miejskich warsztatów piernikarskich ⁵.

Twórcy form wykorzystywali niewątpliwie przedstawienia, które odnajdywali na drzeworytach, miedziorytach. Tematyka była bardzo różnorodna , wśród motywów na formach z Muzeum UJ mamy postacie świętych, scenę Upadku Chrystusa pod krzyżem, postacie jeźdźców, kawalerów i dam, postacie zwierząt, niemowlęta w powijakach, motywy kwiatowe, tabliczki z abecadłem, serca i tzw. Zerkały, twarze z ogromnymi wytrzeszczonymi oczami. Sygnatury na formach w postaci pełnego nazwiska wykonawcy są bardzo rzadkie, częściej pojawiają się inicjały wykonawcy formy, a najczęściej znaki warsztatu - gmerki, inicjały, nazwisko właściciela formy.

Forma do piernika z postacią jeźdźca ubranego w bogato zdobiony kaftan do jazdy konnej, w trójrogu na głowie, z szablą w lewej ręce, sygnowana jest w polu traw u dołu inicjałami GS ( fot. 4).

_{4. Forma do pierników dwustronna, Jeździec/ tabliczka z kratownicą}

_{Śląsk, Cieszyn, 2.poł. XVIII w.}

_{Drewno gruszy, wym. 21,3 x 17,2 x 3 cm}

_{MUJ 18103, 3045/IV}

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Na klocku z formami do piernika w kształcie dwóch stykających się rogami baranów u dołu, w polu trawy widoczne są inicjały IB (forma 5) , zaś na stronie z synogarlicami znajduje się inicjały IB, także w polu dekoracji, natomiast na brzegu klocka widzimy datę 1823 i inicjały FM być może odnoszące się do wykonawcy formy.

_{5. Forma piernikowa dwustronna, dwie synogarlice / dwa barany}

_{Śląsk, Cieszyn, ok. 1823 r.}

_{Drewno gruszy, wym. 21,1 x 13,8 x 5,3 cm}

_{MUJ 18098, 3039/IV}

W klocku z formą do piernika z Krakowiakiem wyrzeźbiona jest nazwa miejscowości WADOWICE, w której znajdowała się znana piernikarnia Franciszka Hernicha ⁶.

_{6. Forma dwustronna, Medalion z Krakowiakiem i inskrypcją WADOWICE/ lew}

_{Polska, Wadowice, poł. XIX w.}

_{Drewno gruszy, wym. 16,3 x 12,7 x 3,3 cm}

_{MUJ 18105, 3049/IV}

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

_{7.Forma dwustronna, wieniec weselny/ tabliczka z abecadłem}

_{Śląsk, Cieszyn, 1833 r.}

_{Drewno gruszy, wym. 23,7 x 22,7 x 5,3 cm}

_{MUJ 15428, 5216/IV}

Na bocznej ściance tego klocka rytowane : A.No.36.1833.M* . Zapis być może odnosi się do klocka nr 36 wykonanym w roku 1833, pochodzącym z warsztatu oznaczonego inicjałem M.

W zbiorach Muzeum UJ, prezentowane w ramach pokazu form do pierników są też formy, na których jest podwójna figura. Takie formy służyły do wykonywania tzw. tragantów, figurek z cukru i krochmalu, którymi dekorowano stół. Tego typu klocki mogły być następnie używane przez piernikarzy do wypiekania składanych pierników.

Beata Frontczak